In dienst van de olifant: KODA speelgoed voor Jumbo

Het is een nogal simpel fotoboek: vrij klein, de marges van de foto’s slordig geknipt, veel foto’s onscherp, en de kartonnen voorkant met de hand beschreven. Er staat: ‘KODA Fabriek van Jumbo speelgoederen Baarn’. Het album werd uit de nalatenschap van een van de firmanten van deze speelgoedfabriek gered. Gelukkig maar, want de foto’s illustreren prachtig hoe houten speelgoed in de jaren veertig gemaakt werd. We zien wat KODA deed voordat de auto’s, treintjes en roldieren in het pakhuis van groothandel Jumbo stonden.

De latjesfabriek van KODA

Vraag mensen in Baarn eens naar de lokale speelgoedfabriek en sommigen zullen meteen de latjesfabriek noemen, naar het bruikbare afvalhout dat uit de werkplaats kwam. Maar officieel was de naam KODA. Zoals bij veel andere speelgoedfabriekjes was deze naam een samentrekking van de eerste twee letters van de achternamen van de oprichters. Zo kunnen we KODA ontcijferen tot Frits Köhler (1910 – 2003) en Henk van Dam (1910 – 1987). Een eigen fabriek voor houten speelgoed lijkt voor deze mannen geen gekke stap, want ze wisten hoe ze met gereedschap moesten omgaan. Köhler was de zoon van een poelier, maar bouwde in zijn vrije tijd boten. Van Dam was uitbater van een sigarenzaak, maar was van huis uit meubelmaker.¹

In april 1946 was het zo ver, de fabriek vestigde zich in een witgepleisterd pand met houten luiken aan de Acacialaan. Enkele jaren later poseerde het personeel en de directie hier voor een groepsfoto. KODA had blijkbaar al heel wat personeel, veelal aangetrokken uit de buurt. De werklui hadden een overall aan, de directie was netjes gekleed met stropdas.

In dienst van Jumbo

Vanaf april 1946 maakten deze mensen het houten KODA speelgoed. Toen werden de klanten nog zelf aangetrokken, maar vanaf 1947 was er een exclusieve samenwerking met Jumbo, dat toen nog Hausemann & Hötte genoemd werd.² Een aandoenlijk logo was de bezegeling van deze samenwerking: het was de gevleugelde olifant van Jumbo met daarboven de naam KODA. Gezien het beeldmerk lijken KODA en Hausemann & Hötte elkaar in 1948 nog als elkaars gelijken gezien te hebben.

Slechts een jaar later is Hausemann & Hötte het speelgoed gaan verkopen onder de naam Jumbo en restte enkel nog het olifantje. Dat komt misschien wel door het slechte weer waarin KODA verkeerde.³ Bestellingen waren laat en in een korte tijd binnengekomen, en door een verbouwing van de fabriek kon er niet optimaal geproduceerd worden. Een groot verlies was het gevolg. Hausemann & Hötte nam door deze situatie mogelijk een grotere vinger in de pap. De samenwerking ging in ieder geval wel door.

Het speelgoed van Köhler

KODA maakte in de jaren daarna nog heel veel speelgoed voor Jumbo. Het werd ontworpen door directeur Frits Köhler. Een mooi overzicht van zijn repertoire is op deze foto van de monsterkamer te zien.

Speelgoed met veel blanke lak

Wat opvalt aan het speelgoed is het spaarzame kleurgebruik, bijvoorbeeld een vrachtwagentje met slechts de motorkap en de cabine gekleurd, en de rest in een dikke laag blanke lak. Eind jaren veertig kozen ook andere producenten voor veel blanke lak. Naast KODA, deed ook bijvoorbeeld Nooitgedagt uit IJlst dit, en ook ado zou enkele jaren later minder kleuren gaan gebruiken.

Een passie voor zeilboten

Het speelgoed van KODA sloot aan bij wat andere fabrikanten in die tijd maakten: autootjes, treintjes en roldieren. Maar in de monsterkamer stond ook een object wat alleen KODA produceerde. Dit was een modelzeiljacht, waarmee kinderen de basis van het zeilen konden leren.⁴ Het is ook een heel persoonlijk item. Köhler was immers zelf een fervent zeiler en had vóór het speelgoedavontuur zijn eigen zeilboot gebouwd.⁵

Een fotoboek ter herinnering

Na het slechte jaar 1949 stapte medefirmant Henk van Dam uit het bedrijf.⁶ Het fotoboek is al die tijd in de familie gebleven. Misschien kreeg hij het boek wel bij zijn vertrek, of zou hij het zelf gemaakt hebben?

De fotoserie is in ieder geval bijzonder. Iedere stap van het productieproces is namelijk vastgelegd. Daarmee geeft het een zeldzaam inkijkje in de speelgoedindustrie die zo goed als vergeten is, dat van houten handgemaakt speelgoed. Overal waren mensenhanden nodig.

Zoals in een film zien we dankzij de foto’s het hout in speelgoed veranderen. We brengen een bezoek aan de Accacialaan, waar zojuist het hout aankomt.

Hout voorbereiden

Het speelgoed van KODA komt als ruw hout het gebouw aan de Acacialaan binnen. Het personeel dat lopend of op de fiets naar de fabriek is gekomen, staat al klaar om met het hout aan de slag te gaan. Het moet recht en haaks worden. Daarvoor worden twee imposante machines gebruikt; de vlakbank en de vandiktebank. Mooie planken en balken met rechte zijden zijn het resultaat. Deze hapklare planken zijn klaar om verder bewerkt te worden.

Fresen, schuren en lijmen

Nu worden de eerste speelgoedvormen zichtbaar. Olifanten, zwanen en boilers van stoomlocomotieven verschijnen uit het hout. Hiervoor gebruiken de mannen verschillende frees- en zaagmachines. Daarnaast draaien en doorboren zij duizenden wieltjes voor al die autootjes, treinen en roldieren. Na het draai-, zaag- en freeswerk is het tijd voor het lijmen en het schuren, waarna een onbeschilderd speelgoedje overblijft.

Schilderen en drogen

De laatste stappen breken nu aan; het kleuren en het in elkaar zetten. Het speelgoed wordt eerst in een basiskleur of lak gespoten. Jarenlang doet verfspuiter Ad Overeem dit. Op een foto van de spuitinrichting staat Ad achter twee wielen. Door aan het wiel te draaien kan Ad het speelgoed netjes egaal in de lak zetten. De afzuiginstallatie is beperkt tot een tweetal propellers in de muur die de dampen naar buiten zuigen.

Na verschillende schildersfasen en uren in de droogkast wordt ook de detaillering aangebracht. Daarvoor zijn ook aluminium sjablonen beschikbaar. Die zijn vooral om de ingewikkeldere decoraties te spuiten, met name bij de roldieren. Na het assembleren is het speelgoed klaar!

Inpakken en meenemen

Nu moet het speelgoed naar het pakhuis van Jumbo. De speelgoederen worden per stuk in papier gerold, dichtgelijmd en in dozen gelegd. De vrachtwagen staat al klaar om het KODA-goed mee te nemen!

Geen eeuwig leven

De samenwerking tussen de Baarnse fabrikant en de Amsterdamse groothandel was bijzonder, maar ook beperkt houdbaar. In 1956 kocht Hausemann & Hötte een kartonnagefabriek en ging spellen produceren. Het was een schot in de roos. Spellen als Mens erger je niet!, Electro, en Ganzenbord vlogen over de toonbank. Jumbo specialiseerde zich. Daarnaast speelde ook mee dat plastic speelgoed houten speelgoed verdrong en er concurrentie kwam van goedkoper importspeelgoed. Veel producenten van houten speelgoed gingen kopje onder. KODA niet, maar legde zich toe op de fabricage van andere items, zoals latten voor luifels en zonweringen van het bedrijf Balamundi. De foto’s van de fabriek laten het einde van een handmatige massaproductie van houten speelgoed zien, tot stand gekomen dankzij een bijzondere samenwerking.

1. Annemieke Geerts, “De geschiedenis van speelgoedfabriek Koda,” Baerne 34 (december 2010), 11.
2. Stadsarchief Amsterdam, Hausemann & Hötte [toegangsnummer 1497], 1947 – 1950 [inventarisnummer 829], 127.
3. SAA, H&H [1497], Stukken betreffende het onderzoek naar de financiële positie van toeleverancier Koda te Baarn., 1949 – 1950 [107].
4. SAA, H&H [1497], 1947 – 1950 [829], 166.
5. Bert Stomp, “Van poelier tot botenbouwer en speelgoedfabrikant,” Baerne 22 (maart 1998), 2-10.
6. Ibidem.