Naber speelgoed: Nagebootste en gestroomlijnde wagens uit Apeldoorn

In het Amsterdamse stadsarchief ligt een presentatieblad van een speelgoedfabrikant met allerlei autootjes.¹ Een van de wagens herkende ik als een model van ado speelgoed. Maar op de voorkant zat niet het kenmerkende ronde ado merkje, maar een ruitvormig exemplaar. Later kwam ik het merkje weer tegen, het was van Naber speelgoed.² Waarom kwam deze ado wagen uit de fabriek van Naber in Apeldoorn, nota bene de geboorteplaats van ado?

Timmerfabriek Naber aan het houten speelgoed

De wagen werd gemaakt in de timmerfabriek van Naber aan de Ritbroekstraat. De broers Jan Roelof Naber (1907 – 1986) en Piet Naber (1905 – 1955) zaagden hout op bestelling en maakten bouwproducten. Vanaf 1938 gingen ze als bijproduct ook speelgoed maken.³ Trots stuurde groothandel Hausemann & Hötte in maart 1939 aan haar klanten dat zij de alleenverkoop had bemachtigd van “het bekende mooie houten Naber-speelgoed”.⁴ Een verkooppraatje, want zo bekend zal het speelgoed in werkelijkheid niet geweest zijn. Naber begon pas net!

Veel faam zal het speelgoed ook niet verworven hebben. Waarschijnlijk staakten de broers de speelgoedproductie alweer in 1942. Jan en Piet verstopten machinerie voor de bezetter en met minder machines kwam de prioriteit van de fabriek waarschijnlijk bij de bouwproducten te liggen.⁵ De timmerfabriek doorstond de oorlog, maar maakte waarschijnlijk nooit meer een kleurrijk houten autootje.

Het wilde westen voor speelgoed

Het assortiment van Naber bestond uit tientallen verschillende speelgoedautootjes. Van de bekende modellen is de genoemde melkwagen het duidelijkst nagebootst van de ado fabriek. In vorm, kleur en materiaal is het precies de melkcentrale van ado. Hij is alleen wat kleiner en de treeplank ontbreekt.

Het is niet gek dat Naber het ado na-aapte. Eind jaren dertig beleefde ado zijn hoogtijdagen. Honderden speelgoedmodellen werden in elkaar gezet, vervoerd naar betere speelgoedwinkels en daar voor veel geld verkocht. De gebroeders Naber kozen een item van deze zeer populaire fabrikant en spijkerden hun eigen merkje op de motorkap.

Wellicht was het Bert Sibon (1902 – 1976) die de broers de tip gaf om juist het succesvolle ado speelgoed na te bootsen. Hij was getrouwd met de schoonzus van Piet Naber en de twee mannen waren naar verluidt beste vrienden.⁶ Sibon was een insider bij de ado werkplaatsen: van het begin tot het eind was hij daar administratief leider.⁷ Sibon wist daardoor precies waarom het speelgoed zo succesvol was. Toen de ado werkplaatsen van Apeldoorn naar Bilthoven verhuisden in 1932, ging hij mee. Misschien zag Piet het speelgoed toen hij zijn vriend en zwager Sibon in Bilthoven bezocht!

En dat jatten kon gewoon. Spreuken in de ado catalogi als ‘al onze wagens zijn beschermd’ konden dat niet voorkomen. Andermans producten nabootsen was schering en inslag in de toenmalige speelgoedindustrie.⁸ Dat is een enorm contrast met nu. Het gebeurt nog wel, maar op een veel globaler schaal. Zo is LEGO bijvoorbeeld vaak in de clinch met tientallen fabriekjes in Chenghai.

Meer stroomlijning door meer mogelijkheden

Het is niet helemaal eerlijk om het werk van Naber enkel als jatwerk te typeren. Ze maakten namelijk ook autootjes die we niet kennen van ado. Zo is er een raceautootje dat verwijst naar de Duitse Silberpfeil wagens uit de jaren dertig. Deze gestroomlijnde racewagens werden niet meer wit geschilderd, het ongelakte aluminium werd alleen nog gepolijst. Voor een ander wagentje keek Naber wel weer naar haar concurrent ado. Toch is het niet precies nagebootst, want het is meer gestroomlijnd.

Dat Naber zijn wagens meer stroomlijnde is te verklaren. Er werkten geschoolde timmermannen en de fabriek stond vol met machines voor vele verschillende klussen. Dat bood mogelijkheden. Bij de ado werkplaats daarentegen was de machinerie beperkt en werd het speelgoed gemaakt door patiënten zonder timmerervaring. Daarom zijn de ado wagens misschien net iets hoekiger dan die van Naber.

Het zeldzame Naber speelgoed

Naber had eigen gestroomlijnde wagentjes, maar er werd ook veel leentjebuur gespeeld. De melkcentrale toont aan hoe sommige fabriekjes te werk gingen: een eigen merkje vastspijkeren en cashen. Vind je zo’n wagen nu? Plak er een ado merkje op, dan loop je ook binnen! Maar dan moet je wel eerst zo’n zeldzame Naber wagen vinden.⁹ Net als een goede vroege ado vrachtwagen of trein is Naber nauwelijks te koop.

Weet u meer over het speelgoed van Naber? Stuurt u dan een bericht!

1. Stadsarchief Amsterdam, Hausemann & Hötte [toegangsnummer 1497], Fotografische afdrukken van producten geleverd door Hausemann & Hötte, 1935 – 1951 [inventarisnummer 588], 41-43.
2. SAA, H&H [1497], 1935 – 1944 [828], 88.
3. Gelders Archief, Handelsregister Zutphen/Apeldoorn 1921-1976 [toegangsnummer 11175], Timmerfabriek ‘Naber’ – Apeldoorn [inventarisnummer 6551], 7.
4. SAA, H&H [1497], 1935 – 1944 [828], 90-91.
5. Gesprek met dhr. Naber uit Apeldoorn, 23 november 2020.
6. Gesprek met dhr. Naber uit Apeldoorn, 23 november 2020.
7. “Concurrentie”, De Volkskrant, 1 december 1962.
8. E.W. Augustijn-Beckers, Made in Holland: Nederlands Fabrikaat Speelgoed 1932-1970 (Tilburg: Poppen- en Speelgoedmuseum, 2007), 43.
9. Op de veiling van 28 oktober 2018 bij Peerdeman (Utrecht) werd een wagentje van Naber geveild (kavel 3151).